Türk mədəniyyəti

Bu mövzuya müraciət etməyimə səbəb türk mədəniyyəti haqqında bir çox anlaşılmazlıqların olmasıdır. Buna görə də bu yazımda bütün bunlara aydınlıq gətirməyə çalışacağam.

Türk mədəniyyəti köçəri mədəniyyətidir. Türklər tarixən at belində həyat sürərək bu mədəniyyəti bu günə qədər gətirib çıxarmışlar. Təbiətlə birbaşa təmasda olduqlarından ona daha çox bağlı olmuşlar. Onların inancları da, bədii mövzuları da, musiqiləri də təbiətlə sıx bağlıdır. Onlar üçün müqəddəs olan torpaqları, dağları, çayları, heyvanları, səmanı, ulduzları şifahi formada dildən-dilə və beləliklə də ildən-ilə ötürdükləri şerlərdə, dastanlarda dönə-dönə vəsf etmişlər. Öz qəhrəmanlıqlarını türk əlifbası ilə daşlara işləmişlər. Təbiətin verdiyi bu döyüşkənlik ruhu onları məhv olmağa qoymamışdır. Daim qonşu xalqları qorxu içində saxlamışlar. Bəzən onlara yenilsələr də yenidən özlərində güc tapmağı bacarmışlar. Xanımlar da kişilərdən geri qalmayaraq öz hünərləriylə türk cəmiyyətində onlarla bərabər yeri tutmağı bacarmışlar.

Türklər öz döyüşkənlikləri sayəsində geniş ərazilərə sahib olmuşlar və farslar, çinlilər, ruslar, ərəblər, hindlilər, rumlar kimi bir çox oturaq millətləri özlərinə tabe etmişlər. Lakin bu təmaslar bəzən onları öz mədəniyyətlərindən uzaqlaşdırmışdır. Belə ki, onların bəziləri yerli xalqlar arasında əriyərək tədricən tarixdən silinmişlər. Hindistanı tarixən idarə etmiş türklərin bu günki taleyi buna bir nümunədir. Bəziləri isə yerli xalqları əridərək öz saylarını çoxaltmışlar. Bunun nəticəsində də onların mədəniyyətində bir çox amillər yerli xalqlarınkına uyğunlaşdırılmışdır. Yəni orta əsrlərdə oturaq həyata keçən türklərin mədəniyyəti yerli xalqların mədəniyyətləri ilə birləşərək yeni mədəniyyətlər ortaya çıxarırdı. Bunun nəticəsində də türklərin inanclarında, dillərində, musiqisində, geyimlərində, rəqslərində və hətta fiziki görünüşlərində xeyli dəyişikliklər baş verdi. Bu da onları köçəri qardaşlarından aralı saldı, köçəri adətləri unuduldu, qadınların cəmiyyətdəki statusu dəyişdi. Buna daha çox islam mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmış oturaq türklərdə rast gəlinir. Xristianlıq, buddizm, yahudiliyin təsirinə məruz qalan türklərdə də oxşar proseslər baş verdi. Getdikcə türk dilləri bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənməyə başladı. İnsan adları da yeni inanclara uyğun dəyişdi. Bu günki yadlıq da bütün bunların nəticəsidir.

Lakin orta əsrlərdə bütün türklər oturaq həyat tərzinə keçmədi. Həmin türklər köçəri həyat sayəsində türk mədəniyyətinin xeyli hissəsini qoruyub saxlaya bildilər. Yalnız öz əlifbaları unuduldu. Təbiət inancları, atçılıq və at oyunları, oxçuluq, qımız, yurt, dastanlar, qədim musiqi alətləri, bir çox qədim adət və bayramlar, toy adətləri, əl quşçuluğu, müxtəlif yemək növləri, geyimlər və nəhayət türk dili öz ilkin formalarını əhəmiyyətli dərəcədə qoruyub saxlaya bilmişdir. Buna daha çox Altay dağları və ətrafı, Sibir çölləri, Tanrı dağları və ətrafı, Qazaxıstan çölləri və türkmən səhralıqlarında rast gəlinir.

Bu mədəniyyət Altay-türk mədəniyyəti olduğu üçün monqol mədəniyətinə daha yaxındır. Oturaq türklərin mədəniyyəti isə ərəb, fars, qafqaz və ya rus mədəniyyətlərinə daha yaxındır. Lakin onlarda da türk mədəniyyətinin bir sıra elementlərinə rast gəlmək mümkündür. Buna sazı, xalçaları, naxışları, bəzi geyim elementlərini, milli güləşi, dastanları, bəzi xalq inanclarını misal göstərmək olar. Oturaq həyat tərzinə keçmiş türklər öz köklərindən uzaqlaşsalar da elm sahəsində böyük nailiyyətlər qazana bilmişlər. Belə xalqlara anadolu türklərini, azərbaycanlıları, özbəkləri, uyğurları, Qazan tatarlarını misal gətirmək olar. Qeyd edim ki, bu xalqların mədəniyyətlərində islam digər türk xalqlarındakına nisbətən daha önəmli yer tutur. Oturaq türk xalqları daha çoxsaylı, daha inkişaf etmiş olduqlarına görə türk mədəniyyətini də öz gördükləri kimi təsəvvür edirlər. Xüsusən də islamı türk mədəniyyətinin ayrılmaz bir hissəsi hesab edirlər və bunu digər türklər üçün də məqbul sayırlar. Hazırki anlaşılmazlıqların mənbəyi də elə bu düşüncə fərqləridir. Köçəri türk mədəniyyəti bu mədəniyyətlər qarşısında nə qədər davam gətirə biləcək bəlli deyil. Təkcə o bəllidir ki, Altay-türk mədəniyyətinin özünü qoruyub saxlaya bilməsi üçün güclü dəstəyə ehtiyacı var.

17 yanvar 2011

TENGRISM: IN SEARCH FOR CENTRAL ASIA’S SPIRITUAL ROOTS

Marlene Laruelle

The ideological recompositions of the post-Soviet world have led, in some intellectual

circles, to a spiritual quest for a “return” to ancient mythical national religions. In

Kyrgyzstan and Kazakhstan (but also in Tatarstan, Buriatia and Mongolia), this religious

quest has taken the shape of Tengrism. Tengrism reshapes the identity of the ancient

religion of the nomadic Turkish-Mongol peoples who used to pray, before the arrival of

Islam, a god called Tengri — a word meaning “God” in most Turkic-Altaic languages.

Nowadays, this movement, all at once a religious, philosophical and nationalist movement,

develops mostly in Kyrgyzstan and in Tatarstan and mainly affects intellectual circles.

BACKGROUND: The Tengrist movement appeared in the 1990s in Central Asia and in Russia.

It particularly developed in Tatarstan, where, since 1997, the only Tengrist periodical, Bizneng-Yul, has been published. It later spread throughout Central Asia. However, the movement, which has so far been little institutionalized, starts to organize itself: there is now a Tengrist society in Bishkek, which officially claims almost 500,000 followers (a figure which is obviously excessive and unrealistic), and an international scientific centre of Tengrist studies. Both institutions are run by Dastan Sarygulov, the main theorist of Tengrism in Kyrgyzstan and a member of the Parliament. Publications committed to the subject of Tengrism are more and more frequently published in scientific journals of human sciences in this republic, as well as in Kazakhstan. The partisans of this movement endeavor to influence the political circles, and have in fact succeeded in spreading their concepts into the governing bodies. Kazakhstan’s President Nursultan Nazarbayev, and even more frequently former Kyrgyz president Askar Akayev, have several times mentioned Tengrism as the national and “natural” religion of the Turkic peoples. Tengrism appears to be a monotheist natural religion whose last traces would be found in shamanism. The followers of Tengrism assert that this religion offers a cosmogony that is perfectly adapted to the contemporary world: it is ecological and calls men to live in harmony with nature. Moreover, it is tolerant and accepts to coexist with other religions. It is individualistic, does not have a holy text, and the religion is without a clergy, without dogma and interdictions, and finally the concept of prayer is unknown. Thus, Tengrism brings together numerous features of new religious movements: the claim to modernity, increased interest in ecology, a call for individualism, and a willingness to take part in globalization by creating new so-called “natural” spiritualities. The current dissemination of Tengrism can probably be accounted for by the legacy of Soviet atheism: a portion of the intellectual elite looking for a strictly national faith have difficulties committing to a Muslim or a Christian message, and are more easily able to make sense of a so-called religion that demands neither regular ritual observance, nor a theological background, and which is limited in fact to extolling the nation and the Mother Earth.

IMPLICATIONS: If the “followers” of Tengrism are in fact very few, the discourse of rehabilitation of this so-called “national religion” reaches much larger social layers and is spreading through intellectual circles. Tengrism, attempting to rehabilitate the ancient cult of the god Tengri, is also presenting Islam as a faith foreign to the Turkic populations. As such, this movement is mainly found in the nationalistic parties developing in Central Asia. Indeed, by denying the universality of the great monotheist religions and by asserting that Islam aids foreign interests, Tengrism represents the religious version of many Kazakh, Kyrgyz or Tatar nationalist discourses. Thus, the most radical Tengrists do not conceal their political commitment: in Tatarstan, they favor the independence of the republic, while in Kyrgyzstan they favor a “purification” of the country from all foreign influences, whether they come from Russia or the Middle East. Some strains even openly express anti- Semitic ideas (since Islam, disparaged, is considered as a Semitic religion in the same way as Judaism). Tengrism can thus be analyzed as the Turkic version of Russian neo-paganism, which is already well established in intellectual circles in Russia. This Slavic neo-paganism can also be found in Ukraine, while other versions of Tengrism are present among the Crimean Karaits. The rehabilitation of Zoroastrianism in Tajikistan stems from the same tradition. This tradition is extremely striking because of its exploitation of the religious element, which is in fact entirely submitted to nationalist sentiment alone. Tengrism can indeed be distinguished by its fierce nationalism. It is not limited, indeed, to advocating the “return” to a national religion, but also claims to be an ideology of the Turkic community, since it calls on all Turkic speaking peoples to once again become aware of their unity, to reject their current religious divisions, and to start a religious and cultural process, which will in the long term become a political process of reunification. Tengrism also represents a mode of refusal of the westernization process that has been pronounced in the post-Soviet societies of Central Asia for about fifteen years.

CONCLUSIONS: Tengrism represents a paradoxical but important element of spirituality in Kyrgyzstan and Kazakhstan. It partakes of the reappropriation of a national past which is as much real as it is reconstituted, and of the emphasis on national traditions within which the memories of the ancient religions plays a major part. It also allows, in urbanized and deeply Russified circles, a hope for reconnecting with the past: nomadism, yurts, cattle breeding, the contact with nature, all those elements that form part of the Kyrgyz and Kazakh national imaginative world which people have tried to rehabilitate since the disappearance of the Soviet Union and its ideology. Tengrism also reveals how Islam in limited but influential circles, not considered as being the obvious religious starting point. One can, however, notice the risks of a radicalization of the Tengrist discourse into words tinged with anti-Semitism, anti-western views and xenophobia, which would consequently affect in negative terms a much understandable spiritual quest.

AUTHOR’S BIO: Marlene Laruelle is a Research

Fellow with the Woodrow Wilson International

Center for Scholars, and its Kennan Institute, in

Washington, D.C.

THE RELIGION OF THE TURKS

THE RELIGION OF THE TURKS
-------------------------------------
Tengriism (Tengerism, Tengrianism, Tengrianizm) was the major belief of the Turkic peoples and Mongols before the vast majority joined the established world religions. It focuses around the sky deity Tengri (also Tangri, Tangra, Tanrı, etc.) and incorporates elements of shamanism, animism, totemism and ancestor worship. In modern Turkey Tengriism is sometimes called Göktanrı religion by some scholars. Even though there is insufficient research, Tengriism is thought to heavily influence the Alevi belief system. Today, there are still a large number of Tengriist people living in inner Asia, such as the Hakas and Tuvans.

In Tengriism, the meaning of life is seen as living in harmony with the surrounding world. Tengriist believers view their existence as sustained by the eternal blue Sky, Tengri, the fertile Mother-Earth, spirit Eje, and a ruler who is regarded as the holy spirit of the Sky. Heaven, Earth, the spirits of nature and the ancestors provide every need and protect all humans. By living an upright and respectful life, a human being will keep his world in balance and maximize his personal power Wind Horse. Shamans play an important role in restoring balance when it is thrown off by disaster or spirit interference.

It is likely that Tengriism was the religion of the Huns, Eurasian Avars, early Hungarians, and of the early Bulgars who brought it to Europe. It is still actively practised in Sakha, Buryatia, Tuva, and Mongolia, in parallel with Tibetan Buddhism and Burkhanism. TENGRIISM

Murad Adji